美丽河北--河北频道--人民网

?улыш алыу система?ы — кешел? ??м хайуандар?а тыш?ы м?хит мен?н газ алмашыныуын т?ьмин ите?се т?н а?залары система?ы. Уны? аша организм?а кислород кил? ??м унан углекислый газ сы?ып кит?[1]. ?улыш алыу процесында организм кислородты ?ауанан й?ки ?ыу?ан (?ыу?а ирег?н) ала[2]. ?улыш алыу органдары аэроб организмдар?а ?ына бар, анаэроб организмдар?ы? ?улыш алыу органы ю?[2]. Кешене? ??м баш?а ??тим?р хайуандар?ы? ?улыш алыу система?ы ?улыш алыу юлы, ?пк?л?р ??м махсус мускулдар?ын тора. Ер-?ыу хайуандары, балы?тар, ?ы?ала ке?ек хайуандар?а газ алышыныу?а тире ?улышы м??им роль уйнай, кислород тире аша организм?а ?теп ин?. Эс?к ?ыуышлылар?а газ алышыныу эс?клект? баш?арыла[2]. Балы?тар ??м баш?а ?ыу?а й?ш??се хайуандар ай?ола?тар (?ан тамыр?ары мен?н ?аплан?ан ?улыш алыу ?с?н махсус орган) аша баш?арыла. Б?ж?кт?р?е? ?улыш алыу органы бик ябай, ?ауа ?тк?р? тор?ан трахеяла баш?арыла. ??емлект?р?е? д? ?улыш алыу система?ы хайуандар?ы?ана ?апма-?аршы[3][4].
Д?й?м м??л?м?т
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]?улыш алыу система?ы (латинса ?systema respiratorium?, уры?са?а дыха?тельная систе?ма тип т?ржем? ител?) кислород?ы? й?ш??г? яра?лашма?ан тере организмдар и? к?р?кле ?л?шт?рене? бере?е. Кеше, м???л?н, ?улыш алып, тыш?ы м?хитт?н кислород йота ??м кирег? ?улланыл?ан (углекислый) газ б?леп сы?ара. Был организмды? бар а?залары ту?ыма?ыны? ??р бер к???н?ген? энергия к?р?клек мен?н б?йле. Органик берл?шм?л?р?е? ??л?к??? тар?алыуы ??м ?сел?не?е (окисланыуы) организмда энергия сы?ана?ы булып тора. Был ?сел?не? процестарында мотла? кислород ?атнаш?анлы?тан, к???н?кт?р уны? ту?тау?ы? килеп тороуына мохтаж. Тел??? нинд?й органик матд?л?р?е? окисланыуы ????мт??енд? углекислый газ мен?н ?ыу барлы??а кил?, улар ?? сиратында ?улыш алыу система?ы а?залары яр?амында организмдан сы?арыла. К???н?кт?р?е кислород мен?н т?ьмин ите??е ??м улар?ан углекислый газды алып ките??е ?ан баш?ара. Уны? мен?н ?ауа ара?ында газдар алмашыныуы ?улыш алыу а?залары эсенд? бара.
Кешене? ?улыш алыу система?ы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]К?кр?к ?ыуышлы?ында урынлаш?ан ?пк? ??м ?ауа ?тк?ре? юлдары: танау ?ыуышлы?ы, тама? ??т?, ?урылдай, бо?арла?, — ?улыш алыу система?ын т?шкил ит?.
?ауа ?тк?ре? юлдары танау ?ыуышлы?ынан башлана. Ул ??й?к-кимерс?к б?лге мен?н у? ??м ?ул яртылар?а б?ленг?н, улар?а?ы бормалы юлдар танау ?ыуышлы?ыны? эске ?л?ш?н ?урайта. Танау юлдарын ?аплап тороусы лайлалы шек?р?л? бик к?п керпекс?л?р, ?ан тамыр?ары ??м лайла б?леп сы?арыусы би???р бар. Был лайла организм ?с?н ?имм?тле ??енс?лект?рг? эй?: ул микробтар?ы тотоп-тот?арлап ?ына ?алмай, улар?ы тулы?ынса тиерлек зарар?ы?ландыра ла. ??ен? й?бешеп ?ал?ан ?л?шс?л?р мен?н берг? лайла танау ?ыуышлы?ынан даими сы?арылып тора. Танау ?ыуышлы?ыны? ?пк? эшм?к?рлеге ?с?н та?ы ла бер фай?алы эшм?к?рлеге — ул да бул?а, тыш?ы м?хитте? торошонан сы?ып, бе? ?ула?ан ?ауаны (башлыса) йылытыу ??м дымландырыу.
Танау ?ыуышлы?ынан ?ауа тама? ??т?н?, унан ?у? ?урылдай?а ?т?. ?урылдай к?б? бер нис? кимерс?кт?н тор?ан буранка р??ешенд?. ?улыш алыу?ан айырмалы р??ешт? а?ы? йот?ан ва?ытта ?урылдай?а ине? юлы кимерс?кт?н тор?ан ?урылдай ?ап?асы мен?н ябыла. ?урылдай кимерс?кт?ре ара?ында лайлалы б?рм?л?р — тауыш ярылары урынлаш?ан. Улар ара?ында?ы арауы? тауыш еге тип атала.
Кеше ??йл?шм?г?нд? тауыш ярылары ике я??а айырылып тора, ??м тауыш еге тиге? я?лы ?см?й?ш форма?ын ала. ??йл?шк?нд? й? йырла?анда тауыш яралары бер-бере?ен? тейеп тора. ?улап сы?арыл?ан ?ауа б?рм?л?рг? ба?а ??м улар тирб?л? башлай — шулай итеп ?н (тауыш) барлы??а кил?. Уны? ю?арылы?ы тауыш яраларыны? о?онло?она б?йле. Тауыш ярылары ?ы??ара? бул?ан ?айын улар?ы? тирб?ле???ре йышыра? бул? ??м, н?тиж?л?, тауыш та ю?арыра? була. ?атын-?ы??ар?а тауыш ярылары ир??рг? ?ара?анда ?ы??ара?, шу?а ла улар?ы? тауышы ла ю?арыра?.
Тауыш ярылары 1 секунд?а 80—д?н алып 10 000—г? тиклем тирб?ле? я?ай ала. Кеше телм?ре ?нд?рене? тамам формалашыуы тама?, тама? ??т?, ауы? ??м танау ?ыуышлы?тарында, тел, иренд?р, а??ы я?а? торошо ??г?рг?нд? х?сил була. Кеше тауышы яр?амында ??ене? той?оларын ??м к?йефен: шатланыуын ??м асыуланыуын, на?лауын ??м янауын, мы??ыллауын ??м ирк?л??ен бир? ала.
?аты ?ыс?ырыу тауыш ярылары ?с?н зарарлы: улар ны? тартыла ??м, бер-бере?ен? я?ынайып, б?рел? ??м ыш?ыла, ????мт?л? улар ????рен? ????ре зыян я?ай. Йыш ?ыс?ыр?ан кешене? тауышы ?арлы?а й?ки б?т?нл?й б?т?. Шыбырлап ??йл?шк?нд?, тауыш ярылары бер-бере?ен? ты?ы? тейеп тормай. Тауыш аппаратын ?а?лар?а к?р?к бул?анда, табиптар т?? сиратта шыбырлап ?ына ??йл?шерг? т??дим ит?.
Эск? ?улана тор?ан ?ауа ?урылдай?ан к?пш? р??ешенд?ге бо?арла??а (уры?са — трахея) ?т?. Уны? ал?ы к?б? б?йл??ест?р ??м мускулдар мен?н ??—ара тоташ?ан кимерс?кле ярым д??г?л?кт?р??н тора. Бо?арла?ты? арт?ы йомша? к?б? ?ы?ыл ???ск? тейеп тора ??м а?ы?ты? ?те?ен? ?амасауламай. Бо?арла? у? ??м ?ул ?пк?г? ине?се ике бронхы?а айырыла.
?пк?л? бронхылар?ы? ??р бере?е а?ас ?ыма? тарма?лана, ? ?ауа ?тк?ре? к?пш?л?рене? диаметры а?рынлап б?л?к?йл?н? бара. И? ва? бронхы к?пш?л?рене? остары эсен? ?ауа тул?ан йо?а к?пл? ?пк? ?ыуы?салары ш?лкеме мен?н тамамлана. Улар?ы? к?пш?л?ре бер ?атлы эпителиаль к???н?кт?р??н тора ??м капилляр?ар селт?ре мен?н ?уйы итеп сырмал?ан. Улар ?ыуы?салар?ы? эске й???н йо?а яры р??ешенд? ?аплап тор?ан биологик ???ем матд?л?р б?леп сы?ара. Н?? ошо яры ?ыуы?салар?ы? даими к?л?мен ?а?лай ??м улар?а бер-бере?ен? ?ушылыр?а ирек бирм?й. Бынан тыш, ярыны? матд?л?ре ?пк?г? ?ауа мен?н инг?н т?рл? микроорганизмдар?ы зара?ы?лай. ?Эшк?ртелг?н? яры ?ауа ?тк?ре? юлдары аша ?а?ры? р??ешенд? сы?арып ташлана й?ки ?пк? фагоциттары тарафынан ??е?дерел??.
?улыш алыу ??м ?улап сы?арыу, бер-бере?ен ритмик р??ешт? алмаштырып, ?пк? аша ?ауаны? ?те?ен ??м улар?а?ы ?ауаны? даими алмашыныуын т?ьмин ит?. Был эшм?к?рлек о?онса мейел? урынлаш?ан ?улыш алыу ???ге мен?н яйлана. Унда ритмик р??ешт? тыуып тор?ан импульстар, нервылар буйлап ?абыр?а-ара мускулдар?а ??м диафрагмалар?а тапшырылып, улар?ы? ?ы??арыуын тыу?ыра. ?абыр?алар к?т?рел? ??м т?ш?, мускулдар?ы? ?ы??арыуы и??бен? диафрагма я?ы тиерлек булып кит?. К?кр?к ?ыуышлы?ыны? к?л?ме арта. ?пк? к?кр?к ситлеге х?р?к?тен ?абатлай. Был — ?улыш] алыу була. Унан ?у? ?абыр?а-ара мускулдар ??м диафрагма мускулдары йомшара, к?кр?к ?ыуышлы?ыны? к?л?ме б?л?к?йл?н?, ?пк? ?ы?ыла ??м ?ауа тыш?а сы?арыла. Быны?ы инде — ?улап сы?арыу була.
Сы?ана?тар
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- Дыхания органы // Большая российская энциклопедия. — 2007. — Т. 9. — С. 459—460. — ISBN 978-585270-339-2. (рус.)
- Пятин В. Ф. Глава 8. Дыхание // Физиология человека / В. М. Покровский, Г. Ф. Коротько. — М.: Медицина, 1998. — Т. 1. — С. 401—442. — 448 с.
- Научно-познавательная коллекция ?Маршалл Кавендиш?. Универсальный иллюстрированный справочник для всей семьи. Организам человека / — М., Алмаз-пресс, 2002. — 162 с. — (Древо познания). ISSN 1684-582X (рус.)
- Биологический энциклопедический словарь. Гл. ред. М. С. Гиляров; Редкол.: А. А. Бабаев, Г. Г. Винберг, Г. А. Заварзин и др. — 2-е изд., исправл. — М.: Сов. Энциклопедия, 1986. (рус.)
?ылтанмалар
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- Атлас анатомии человека. Издание на русском языке. / Перевод: к.м.н. В. В. Серов. / — М.: Белый город, 2005. — 103 с. с илл. ISBN 5-7793-0982-5 (рус.)
- Цузмер А. М., Петришина О. Л. Кеше. Анатомия, физиология и гигиена. / С. В. Атна?олова т?ржем??е / — ?ф?: Баш?ортостан китап н?шри?те, 1987. — 239 бит.
- Советский энциклопедический словарь: — М.: Советская энциклопедия, 1980. — 1600 с. с илл. (рус.)
- Ожегов С. И. Словарь русского языка. — М., 1968. (рус.)
- Русско-башкирский словарь: В 2 т. / Под редакцией З. Г. Ураксина, Уфа: Башкирская энциклопедия, 2005. Т. 2. П — Я. — 2005. — 680 с.
- ↑ Дыхания органы // Большая российская энциклопедия. — 2007. — Т. 9. — С. 459—460. — ISBN 978-585270-339-2.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Дыхания органы / А. Н. Дружинин // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- ↑ Maton Anthea. Human Biology and Health. — Englewood Cliffs: Prentice Hall, 2010. — P. 108–118. — ISBN 0134234359.
- ↑ West John B. Respiratory physiology-- the essentials. — Baltimore: Williams & Wilkins. — P. 1–10. — ISBN 0-683-08937-4.